manastir Hopovo staro
Povest Starog Hopova teško je razlučiti od istorijata istoimenog manastira, kasnije nazvanog Novo Hopovo, sa zajedničkim patronom i povezanim životom. Crkva manastira Staro Hopovo posvećena je sv. Pantelejmonu (27. jul / 9. avgust). Manastir je smešten na maloj zaravni u istočnom delu Fruške gore, u dolini izvorišnih krakova potoka Jelenca, na Lipovom potoku.
Izolovan i nepristupačan (čak su i okolni letnji putevi, zbog retkih prolaznika, skoro potpuno obrasli visokom travom), udaljen je oko dva kilometra severoistočno od Novog Hopova. Od manastirskog kompleksa ostala je jedino crkva, dok su krilo konaka severno od nje i ekonomske zgrade u ruševinama. Samo sto metara uzvodno potokom nalazi se ozidan izvor sa pitkom hladnom vodom. Ako se pređe potok i pođe nizvodno, posle 40 metara nailazi se na jedanod retkih fruškogorskih mineralnih izvora. Izvorište je bilo dosta zapušteno, ali je uređeno i može se doći do sumporovite vode, čija je temperatura 18,5 stepeni Celzijusovih. Ta voda se znatno razlikuje od ostalih mineralnih voda Fruške gore (sadrži sumpor-vodonik). Kapacitet ovog izvora je mali (oko dva litra u minutu). Voda dosad nije ispitivana, te se nezna njena lekovitost, ali je posetioci ovog dela Fruške gore koriste za piće. U blizini manastira i izvora odvaja se staza levo, uzbrdo, koja prolazi kroz šumu i vodi do obližnjeg proširenja amfiteatralnog oblika i starog napuštenog kamenoloma, odakle je verovatno vađen kamen za izgradnju starohopov skog konaka i pomoćne zgrade.
Tu je i ulaz u polulučnu, polukružnu pećinu impozantnih dimenzija (zapravo reč je o povećoj potkapini). Na njenom kraju ima kamenja i blokova, pa se nezna da li je tu istinski kraj hodnika. Spada u red suvih pećina bez protočnih i prokapnih voda. Prošlost manastira je prilično nepoznata. Narodna legenda, kao i za Novo Hopovo i Fenek, pripisuje osnivanje ovog manastira (1496-1502) despotuĐorđu Brankoviću, potonjem vladiki Maksimu. No, prvi pouzdani podatak potiče iz 1546. i nalazi se u najstarijem turskom popisu Srema (Sremski defter). Kroz ceo XVI vek pominju ga isključivo turski dokumenti (1566-69, 1588, 1588-95). U XVII veku nema pisanih tragova o manastiru.
Sudeći prema popisu kanonske vizitacije mitropolita Pavla Nenadovića iz 1753, stara drvena manastirska crkva stradala je u zemljotresu dve godine ranije, da bi malo dalje od nje 1752. bila podignuta današnja crkva kao metoh Novog Hopova. Podaci svedoče i o podizanju privremenog ikonostasa 1754. i osvećenju crkve 1756, za vreme igumana Zaharija Milivojevića. Nov, trajni ikonostas izrađen je 1790-93, ktitorstvom Irižanina Georgija Katraćija. Zgrada konaka opisana je u popisu iz 1753. kao mala građevina sazidana od kamena i opeke severno od crkve.
Crkva je delimično oštećena za vreme Drugog svetskog rata, konak razrušen i spaljen, a ikonostas delimično izgoreo. Prilikom posleratne obnove manastira (1952), Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture restaurirao je crkvu i preostale ikone s ikonostasa. Manastir je nenastanjen, što se loše odražava na njegovo održavanje.
Manastirska crkva, zidana kamenom, lepo i nadahnuto, mala je jednobrodna građevina sa centralnom apsidom, spolja petostranom, iznutra polukružnom. Skladnih je odnosa i arkatične dekoracije. U unutrašnjosti crkve jasno se izdvajaju tri dela: priprata, naos i oltar. Presvedena je poluobličastim svodom, a nad naosom je podignuto veliko, spolja desetostrano kube, koje nose pandantifi i koje dominira nad malom arhitektonskom masom crkve. Fasade i postolje kubeta ukrašeni su nizom slepih arkada. Na brodu su tri prozora i jedan ulaz (na zapadnoj strani), a na kubetu deset uskih prozora, što obezbeđuje dobru osvetljenost unutrašnjosti. Zvonik nikada nije podizan.
Ikonostas je urađen od drveta kao visoka, puna oltarska pregrada sa četiri zone ikona i karakterističnim baroknim duboreznim pozlaćenim ornamentom. Duborez je delo Osiječanina Tomasa Firtlera i rađen je 1793-1800. S obzirom na to da ikone nisu signirane i datirane, pretpostavlja se da bi, prema stilskim karakteristikama, utvrđenim 1901, prilikom skidanja preslika Vase Eškičevića, autor mogao biti Janko Halkozović, mada se slikanje ikona često pripisuje "moleru" iriškom Jefremu Isajloviću (1793). Pre Eškičevića ikonostas je 1873. preslikao i pozlatio Hristofor Petrović iz Iriga.
O starohopovskom ikonostasu kao celini moguće je suditi samo na osnovu arhivske fotografije snimljene 1885. Danas se u Pokrajinskom zavodu u Novom Sadu čuvaju prestone ikone Hrista i Bogorodice, te delovi carskih i bočnih dveri, medaljoni sa scenama Velikih praznika i likovima apostola, zatim centralna ikona s predstavom Svete trojice „Krunisanje Bogorodice" -ukupno 28 ikona. Izgubljeni su delovi dveri, medaljoni iznad njih, raspeće s pratećim ikonama i medaljoni sa likovima proroka.